ისევ და ისევ ბ-ნ ჟორდანიას უმეცრობანი და მისი წაჯეგ-უკუჯეგობანი – ილია ჭავჭავაძე

რასაც კაცი თავის თავს უზამს, იმას მტერიც არ უზამსო, ნათქვამია. მე არა მჯეროდა ეს ანდაზა, იმიტომ რომ ძველია, და ძველი, ხომ მოგეხსენებათ, ბ-ნ ჟორდანიას სამეცნიერო თხზულებისაგან, რეტროგრადების საქმეა და მე-კი თქვენი უმორჩილესი ახალ-მოსული, მარტო იმის ნატვრაში ვარ, რომ ბ-ნმა ჟორდანიამ ლიბერალობის ტიტული მიწყალობოს… ესეა თუ ისე, მე-კი სწორედ ჩემი დამემართა ჩემითვე, აქ სხვისა არავის ბრალია. მე ჩემი თავი თითონ ჩავაგდე ჭირში, რაკი ბ-ნ ჟორდანიას მხილებას ხელი მივყავი. რამდენიც უფრო ახლო მიუველ, იმდენი უფრო დიდი და ღრმა საფლობი დამხვდა მისის უმეცრობის, ქარაფშუტობის, ორთავიანობის, ორპირობის და სხვა ამისთანა ლამაზ-ლამაზ უნარებისა, ერთიმეორეზე უფრო საოცარისა,

——————————–

* «კვალი», 1898 წ., №12, გვ. 201.

ერთიმეორეზე უფრო სასაცილოსი. რაკი, ჩემდა საუბედუროდ, კისრად ვიდე ამაებში მხილება ამ ჩურუქა მეცნიერისა, მე მომინდა გადაკითხვა მთელის მისის ნაწერებისა ხელახლად და, სწორედ მოგახსენოთ, შევშინდი. შევშინდი იმიტომ, რომ რა ტვინი უნდა ჰქონდეს კაცს, რომ არ გაულაყდეს ამოდენა ლაყე მეცნიერებისაგან. ხუმრობაა ამოდენა აბდაუბდის, ამოდენა იწილო-ბიწილოს, ამოდენა დომხალის ორი-სამი კვირა განუწყვეტლივ კითხვა, დახსომება და მერე ისევ ხსოვნიდამ საქვეყნოდ გადმოლაგება და განიავება! სწორედ შევშინდი, – ერთი არა ამიტყდეს-რა და საგიჟეთში თავი არ ამომაყოფინონ-თქო. ბევრსა ვნანობ ეხლა, მაგრამ რაღას ვუშველი? «წამხდარს საქმესა რას არგებს მერმეღა თითზე კბენანი». რაც მომივა, მომივიდეს: რაკი დავიწყე, – ბოლოც უნდა გავატანო, თორემ თვით ბ-ნი ჟორდანია გულნაკლულად დამრჩება და კიჟინას დამცემს.

«ერთის სიტყვით, – ამბობს ერთგან ბ-ნი ჟოორდანია, ანუ რედაქცია «კვალისა»: – მწერლობის ცხოვრებასთან შეკავშირება, მისი კვალდაკვალ მიყოლა, ახალახალ მოვლენათა გარკვევა, ახსნა და შეგნება, – აი, რედაქციის მიზანი, აი, მისი სატრფიალო საგანი»*.

მეორე ადგილას, აქ-კი თითონ ბ-ნი ჟორდანია, ახვევს რა მჩვარში ძველ მოღვაწეებს, ასე გვიხატავს ახალ მოღვაწეს, ესე იგი თავის თავს და თავისს მსგავს. ახალი მოღვაწეო: «პირველ ყოვლისა, არავითარს რეცეპტს არა (ს)წერს, არავითარ მარშრუტს არ ადგენს. ის იცნობს ცხოვრების მსვლელობას ისე, როგორიც არის. (ჰ)სურს მხოლოდ ეს გამოარკვიოს და ახსნას»**.

ამ ორის ტირადის სიბრძნე ის არის, რომ ახალი მოღვაწე (რომელთ შორის, რაღა თქმა უნდა, ბ-ნი ჟორდანიაც უნდა ვიგულვოთ) იგია, ვინც ცხოვრების მსვლელობას იცნობს ისე, როგორიც არის, კვალდაკვალ მისდევს ცხოვრებას, ახალ-ახალ მოვლენათა არკვევს, ჰხსნის და იგნებს, ვისაც ჰსურს გამოარკვიოს და ახსნას ყოველივე იგინი. როგორ მოგწონთ ეს ვითომდა ნიშნობლივი კუთვნილებანი ახალის მოღვაწისა. სანაძლეოს დავდებ, ვინც შესძლებს ამისთანა ნიშნებით გაარჩიოს ახალი მოღვაწე ძველისგან. ვისაც-კი ოდესმე ცხოვრება და მისი მოვლენანი თავისის განკითხვის და განსჯის საგნად გაუხდია, განა ცხოვრება არ უცვნია ისე, როგორიც არის, მისი მოვლენანი არ ურკვევია, არ აუხსნია, არ ჰსურვებია მათი ახსნა, შეგნება და გამორკვევა, ხოლო თავისებურადკი?

საქმე აქ თავისებურობაშია, ამით და მხოლოდ ამით განირჩევა ერთი მოღვაწე მეორისაგან, ძველი ახალისაგან. ათადამ-ბაბადამ ათასნი მოღვაწენი ყოფილან, რომელთაც საგნად ყოველივე ეგა Hჰქონიათ და დღესაც ათასსა აქვს, ხოლო ყველა ერთნაირად არ იმცნევს ცხოვრების მსვლელობას, ერთნაირად არა ჰხსნის და არკვევს მისს ავსა და კარგსა და მარტო ამ სხვადასხვაობაშია იგი ნიშნები, რომლითაც უნდა განირჩეოდეს ახალი ძველისგან, თუ არ დაგიშლიათ. განა აშკარა არ არის, რომ ბ-ნ ჟორდანიას სადღაც ყური მოუკრავს, რომ არიან ახალნი და ძველნი მოღვაწენიო, თუთიყუშსავით დაუსწავლია და უნარი კი არა ჰქონია, საფანელი შემოჰკლებია ნიშნობლივ მიეგნო ან ერთისა, ან მეორისათვის, და იმისთანა ამბებს მოჰყოლია, რომელიც ისე მიეწერება ახალს, როგორც ძველსა.

მართალია, არ ცოდნა არ ცოდვააო, მაგრამ ერთი ჰკითხეთ ბ-ნ ჟორდანიას, ვინ ატანს ძალას, რომ რაც არ იცის, იმას ეჭიდება და, გინდა თუ არა, სწერს… ზემოთ ხომ დასცინა «ივერიას» ჩვენმა სასაცილო მარქსისტმა, ქვემოთ-კი სწორედ იმასვე ჰღაღადებს, რასაც ზემოთ სასაცილოდ იგდებს. რა ჰქვიან ამ

———————————-

* «კვალი», 1898 წ., № 1, გვ. 1.

** «კვალი», 1898 წ., № 40, გვ. 657.

წაჯეგ-უკუჯეგობას? მე სახელი ვეღარ მომიგონია. მთელი ლექსიკონი გამითავდა ბ-ნ ჟორდანიას საქციელის დასასახელებლად. ეხლა თქვენ იცით. ხომ ნახეთ, რა მალაყს გადავიდა ეს ჩვენი ახალი მოღვაწე. ქვეყნის სასაცილოდ ეს არ იკმარა და აი, კიდევ რაგვარად შეაქო ბ-ნმა ჟორადანიამ სწორედ ეგ სიტყვა «ივერიისა», რომელსაც ზემოთ დასცინა ისე მარილიანად და თავმოწონებულად. ერთს ადგილას გვეუბნება, რომ ორნაირი დარგია სახალხო სწავლა-ცოდნისაო…

ხომ ვერ იტყვის ბ-ნი ჟორდანია, რომ სამეურნეო ხელობა სპეციალური საგანი არ იყოს, ვერც იმას იტყვის, რომ ამ ხელობის გლეხკაცი მუშა არ იყოს და ვერც იმას, რომ საჭირო არ იყოს ეს მუშა გლეხკაცი ხელობის მცოდნე კაცად გახდეს, სამეურნეო საქმეში დახელოვნდეს და მით პრაქტიკულად გაგებულ მუშად გამოვიდეს. სახალხო-სამეურნეო სწავლა-ცოდნას ხომ საგნად მარტო ესა აქვს. რაკი ყოველივე ესეა, მაშ, რაღად აიგდო სასაცილოდ «ივერია», როცა მან მარტო ესა სთქვა და სხვა არა-რა. თუ ასეთი მიმართულება მიიღო დღეს ევროპის სახალხო განათლებამ, მაშ, ბარაქალა «ივერიას», რომ ეს ადრევე ურჩევია ჩვენთვის და ოლოლო ბ-ნ ჟორდანიას, რომ დასცინის «ივერიას» იმის გამო, რაც დღეს ევროპაში მიღებულია, თვით ბ-ნ ჟორდანიას სიტყვით. აბა, თუ არ დაგიშლიათ, ეხლა გაიცინეთ, ბ-ნო ჟორდანიავ!

გაგონილა, კაცმა ასე უარჰყოს თავის თავი, თავისი თქმული, – აქაო-და საღერღელი ამეშალა და მინდა ასეთუ ისე ავად ვახსენო ვინმეო! ასე წარამარა ლაპარაკობდეს კაცი და ამასთან ასე კადნიერად და თავმოწონებით იძახოდეს: ჩვენ მოწოდებული ვართ ახალ-ახალნი მოვლენანი გავარკვიოთ, ავხსნათ, შევიგნოთ, – აი, «კვალის» რედაქციის სატრფიალო საგანიო. კაი მოგეცათ, კარგი ახსნა და გარკვევა იყოს ეგ თქვენი ხან ასე და ხანი ისე ციბრუტივით ტრიალი, დღეს ერთის თქმა და ხვალ თქმულის გადათქმა. კაი სატრფიალო საგანი აურჩევია ბ-ნს ჟორდანიას, ნუ დაიშლის, აბა, მაგრა ჩაეხვიოს უსურვაზის წნელივითა…

ვნახოთ ეხლა, – ბ-ნ ჟორდანიას რა წაუკითხავს ცხოვრების ფურცლებზე. მოგეხსენებათ, იგი ერთ დროს წაბრძანებულა და კახეთი დაუვლია. ჯერ, რასაკვირველია, როგორც მოგეხსენებათ, ბ-ნ ჟორდანიას მხატვრობის ნიჭი და ცოცხალი მეტყველება, იგი ჰაისა და ჰოის იძახის კახეთის მშვენიერებით ვითომდა აღტაცებული და ერთი მართლა ცოცხალი სიტყვა, ერთი სასურათო ხაზი ვერ მოუხერხებია, რომ სხვამაც იგრძნოს ცოტათი მაინც, რას აღუტაცნია ეს ტყუილად აღტაცებული მეცნიერი. ხოლო მეცნიერი რა მეცნიერია, მერე

მარქსისტი, რომ სიტყვაკაზმულის მეტყველებით თავი შეირცხვინოს. იგი, როგორც

ვნახავთ, წაბრძანებულა კახეთში, რომ «ცხოვრების ფურცლებზე ის წაიკითხოს, რაც დაწერილა და ან იწერება და რადგანაც იგი, ვითარცა ახალი მოღვაწე, იცნობს ცხოვრების მსვლელობას ისე, როგორიც არის, (ჰ)სურს მხოლოდ ეს გამოარკვიოს და ახსნას».

ამ მხრით-კი, კაცმა მართალი უნდა სთქვას, დიდი სიბრძნე, დიდი უნარი ღრმად დაკვირვებისა, დიდი უნარი გამორკვევისა და ახსნისა გამოიჩინა ჩემდა საოცრად, თუმცა-კი არამოულოდნელად. წარმოიდგინეთ, კახეთში ცხოვრების ფურცლებზე დიდის გამოძიების და ჯაფის შემდეგ ბ-ნ ჟორდანიას წაუკითხავს, რომ გლეხს თურმე გლეხურად აცვია, თავადს თავადურად, მედუქნეს მედუქნურად და თითქმის მღვდელსაც მღვდლურად. საოცარი ამბავი არ არის, თუ თქვენც იტყვით! განა საქებ-სადიდებელი არ არის ბ-ნი ჟორდანია, რომ აქამდე ყველასგან უცნაური ამბავი აღმოაჩინა! მერე იცით, აქედამ რა გამოჰყავს? გაოცდებით, როცა შეიტყობთ. აი, რა არის ახალი მოღვაწე და მისი ცნობა ცხოვრების მსვლელობისა ისე, როგორიც არის!.. არა ჰგავს ძველების ფანტაზიას! არა გჯერათ? იქნება გგონიათ, რომ მე ცილსა ვწამებდე? აი, თითონ მისი ბედნიერი და ხელისხელ საგოგმანებელი სიტყვები! კახეთშიო – «გლეხკაცს, რაც უნდა შეძლებისა იყოს, უთუოდ გლეხკაცურად აცვია (ვა! ვა! ვა!), მისი ტანისამოსი ერთიანად განირჩევა სხვის ტანისამოსისაგან. ვერც ერთს იმ საცმელს, რაც მას ტანზე აქვს, ვერ ნახავთ თავადიშვილის ტანზე (ვა, ამაზე მეტი უბედურება-ღა იქნება!) და აგრეთვე რასაც უკანასკნელი ატარებს, იმას არ ატარებს პირველი (ვაი, ეს რა ქვეყანა ყოფილა ჩვენი ტურფა კახეთი!). «ფეხზე ქალმანი, ტანზე ლურჯი შალვარი, ამ-ფერივე ჩოხა, ან და, რაც უფრო ხშირია, სალდათის ნაქონი შინელი, თავზე ან ნაბდის, ან ტყავის ქუდი, – აი, გლეხის ჩაცმულობა. მას საქმის დღესაც ეს აცვია და უქმე დღესაც. თავადებსკი ან აცვიათ ევროპიულად, ან და ჩერქეზულად. ასე გასინჯეთ, მედუქნესაცკი თავისი სკუთარი კოსტიუმი აქვს. ერთის სიტყვით, ჩაცმულობა აღბეჭდავს მის შთამიმავლობას და წოდებრივ ურთიერთობას»*. აბა, გამოიცანით, ამ ახალ მოღვაწეს აქედამ რა გამოჰყავს? მე რომ გითხრათ, არ დამიჯერებთ, ისევ თითონ ბ-ნ ჟორდანიას ვათქმევინოთ:  «ეს წმინდა კასტიური (კურსივი ჩემია) წყობილება გახლავსო», – ჰროტავს უთავბოლოდ ეს ჩვენი ახალი მოღვაწე, რომლის «სატრფიალო საგანია» გამოარკვიოს, ახსნას და შეიგნოს ახალ-ახალი მოვლენანი ცხოვრებისანი: «ამისი მსგავსიო არსად, არავითარ კულტურულ ქვეყანაში არ არის, არ არის აგრეთვე ამ ჩვენს დასავლეთ საქართველოშიო»**. აქაო-და გლეხს გლეხკაცურად აცვია, თავადს – თავადურად, მედუქნეს – მედუქნურად, – კასტიური წყობილებაა კახეთშიო, მერე როგორი? «ამისი მსგავსი არსად, არავითარ კულტურულ ქვეყანაში არ არისო!» აი, ამასა ჰქვიან თურმე ცხოვრების ფურცლებზე წაკითხვა მისი, «რაც დაწერილა და ან იწერება!» აი, ამასა ჰქვიან, რომ ბ-ნი ჟორდანია ვითარცა ახალი მოღვაწე «სცნობს ცხოვრების მსვლელობას ისე, როგორიც არის!» ამასა ჰქვიან, – გამორკვევა და ახსნა ცხოვრების მოვლენათა!

სიტყვა «კასტა», «კასტიური» გაუგია-კი სადღაც და რა წითელი კოჭია, ამაზეკი ნურას უკაცრავად, არცა სცოდნია, არც რამ შეუტყვია. «ამისი მსგავსი არსად არისო», გვეფიცება ჩვენი ახალი მოღვაწე, არსად არისო, რომ გლეხს გლეხურად ეცვას, თავადს თავადურად და სხვანი და სხვანი. მაშ, ინგლისის ლორდი და პროლეტარი, მუშაკაცი, ერთნაირად იცვამს. მაშ, რა არის მუშის ჭუჭყიანი ბლუზა და ლორდის ფრაკი, ეს ერთი და იგივეა! გერმანიის ფეოდალი და გლეხკაცი არ განირჩევა ტანისამოსით ერთი-მეორისაგან! განა საფრანგეთში პარიზელი და სოფლელი გლეხი ერთნაირად იცმენ-იხურვენ! პირველ შეხედვითვე განა ერთმანეთისაგან არ განირჩევიან! განა ჩვენს ტფილისში კარტუზიანი ვაჭარი, მაძღარი ბურჟუა და კურტნიანი რაჭველი ერთნაირად ჩაცმულ-დახურულნი არიან! თითონ ბ-ნი ჟორდანია პიჯაკშია და შლიაპაში გამოჭიმული და გურული გლეხიც განა პიჯაკსა და შლიაპას ატარებს! მაშ, ყოველგან ინგლისს, საფრანგეთს, გერმანიას, ტფილისს და გურია-რაჭაშიც კასტიური წყობილება ყოფილა. ამის მსგავსი არსად არ უნახავს ბ-ნ ჟორდანიას, თუმცა ევროპა და საქართველო მოუვლია. გვჯერა, მაგრამ ისიც გვჯერა, რომ ყურება კი სცოდნია და დანახვა კი არა. მას რომ თვალი არ უჭრიდეს, ჩვენი რა ბრალია! ეს კასტიური წყობილება კახეთისა მარტო ამ სასაცილო ნიშნით არ არის თურმე გამოსახული. ბ-ნი ჟორდანია, ვითარცა ახალი მოღვაწე და წინწასული მეცნიერი, არა სჯერდება ერთს საბუთს, სხვა საბუთებიც მოჰყავს, ხოლო პირველზე უფრო სასაცილო, პირველზე უფრო სამასხარო. მაგალითებრ:

——————————-

* «კვალი», 1898 წ., № 36, გვ. 594.

** «კვალი», 1898 წ., № 36, გვ. 593.

«თავადი გლეხს ხელსაც არ მისცემს, მისს სახლში გლეხს ვერ ნახავთ, თუ რამე საქმე არ აქვს – ქუდმოხდილი დაბლიდან ელაპარაკება ბალკონზე მდგომ „კნიაზს“. ეს იმას არ ეტყვის მობრძანდიო  და ის კიდევ ამოსვლას ვერ გაბედავს“ (კურსივი ჩემია)…

განა ინგლისის ლორდი, ინგლისის გლეხი, ან პროლეტარი, ან თუ გინდ წვრილი ფერმერი ერთისა და იმავე სიტყვა-პასუხის კაცნი არიან. განა ლორდისა და ან სხვა მაღალის წოდების კაცის ქცევა, მიხვრა-მოხვრა, ხასიათი, ზრდილობა იგივეა, რაც გლეხისა, პროლეტარისა, თუნდ ფერმერისა! განა პარიზელის ლაპარაკი, ქცევა მიმოხვრა, ზრდილობა არაფრით განირჩევა საფრანგეთის გლეხის და ერთობ მუშა-პროლეტარისაგან! თუნდ გერმანელი ფეოდალი აიღეთ და სოფლელი გლეხი! განა ყოველგან, საითაც-კი მიიხედავთ, ინტელიგენციის სიტყვა-პასუხი, ქცევა, ზრდილობა და გონებაგაუხსნელის გლეხკაცისა ერთი და იგივეა! მაშ, ყოველგან კ ა ს ტ ი უ რ ი წყობილება ყოფილა, თუ თქვენს ზღაპრებს დავუჯერებთ. გესმით, ბატონებო, რა ახალი ამერიკა აღმოუჩენია ბ-ნს ჟორდანიას! ღმერთმა მშვიდობაში მოახმაროს, მე-კი ამას ვიტყვი, რომ, არა მგონია, ქვეყანაზე ბ-ნ ჟორდანიას გარდა, სხვა კაცი სჭაჭანებდეს ისეთი, რომ ასე უთავბოლოდ, ასე წარამარად, ასე გაუგებრად, ასე უცოდინარად სიტყვა კ ა ს ტ ა , კ ა ს ტ ი უ რ ი ესმოდეს და ამ ნიშნებით ასურათებდეს… დასასრულ, ერთი სასაცილო ამბავიც მინდა მოგახსენოთ, ამბავი, რომელიც სწორედ ხელისხელ საგოგმანებელია.

ეს ჩვენი ტყუილად თავმოწონებული უმეცარი ახალი მოღვაწე ერთს ადგილს ასე ჰღაღადებს: «როცა რომელიმე მოღვაწე ევროპაში იტყვის – ხალხიო, მაშინ ის და სხვებიც ერთს ყველაზე უფრო მოძრავ და მოწინავე ელემენტს გულისხმობს. ჩვენში თუ ხალხი ახსენე, უთუოდ ქუჩის მიგლეჯილ-მოგლეჯილს, ან და სოფლის უძრავ ელემენტს გულისხმობენ» («კვალი», 1898 წ., № 41, გვ. 674).

აქედამ აშკარაა, რომ ბ-ნი ჟორდანია წკეპლებში ატარებს ჩვენებურს თვალთახედვის ისარს ხალხის შესახებ და ჩვენის უვიცობის ნიშნად ევროპაზე ხელს გვიშვერს. ძალიან კარგი და პატიოსანი, ხოლო ეს-კი უნდა ვიკითხოთ: თითონ ბ-ნი ჟორდანია ამ შემთხვევაში განათლებული ევროპიელია, თუ ჩვენებური უვიცი, რომელსაც წკეპლებში ატარებს, რომ ასე ჩამორჩენილა ევროპის თვალთახედვის ისარს. მის ასახსნელად ერთს მაგალითს მოვიყვან და თქვენვე დაინახავთ, რომ ეს მაგალითი საკმაოა, – ზემო მოყვანილს საკითხს პასუხი გასცეთ…

ახლა ბ-ნმა ჟორდანიამ გვიბრძანოს: კირვალიძე და ის ას ერთი კაცი «ერის ყველაზე უფრო მოძრავი და მოწინავე ელემენტია», თუ «ქუჩის მიგლეჯილმოგლეჯილი, ანდა სოფლის უძრავი ელემენტი?» ორში ერთია: ან ყველაზე უფრო მოძრავ და მოწინავე ელემენტად უნდა ცნობილ იყოს კირვალიძე და მისი ამქარი და მაშინ, ბ-ნ ჟორდანიას სიტყვით, მე შორსა ვყოფილვარ ევროპიელისაგან, ან, ვიტყვი ბ-ნ ჟორდანიას სიტყვით და უკაცრაოდ-კი არ ვიყო ბ-ნ კირვალიძესთან და მის ამქართან, ქუჩის მიგლეჯილ-მოგლეჯილი ელემენტი ყოფილა, და მაშინ მე ევროპიელებისამებრ მცოდნია, რა უნდა იგულისხმოდეს, ოდეს კაცი ახსენებს ხალხსა, და ბ-ნი ჟორდანია-კი ჩვენებური, მის-მიერ წკეპლაში გასატარებელი უვიცი ყოფილა…

სწორედ ამისთანა კაცად გამოდის ბ-ნი ჟორდანია, ან არა და უნდა დაგვიმტკიცოს, რომ კირვალიძე და მისი მსგავსი ას ერთი კაცი ჩვენის ქვეყნის ყველაზე უფრო მ ო წ ი ნ ა ვ ე ელემენტია. კაცმა, რომელმაც ასე გაგვიპენტა ინტელიგენცია, ასე მიწასთან გაგვისწორა, არა გვგონია, გაბედოს და კირვალიძისთანა კაცების მ ო წ ი ნ ა ვ ე ო ბ ა , მერე ყველაზე უფრო, გვიქადაგოს და გვიღაღადოს; მაგრამ ბ-ნ ჟორდანიასგან არც ეს გამიკვირდება: იგი ახალი მოღვაწეა, ესე იგი, იმისთანა კაცი, რომელიც ცხოვრების ფურცლებზე ჰკითხულობს იმას, რაც ზედ დაწერილა, ან და იწერება და რომელსაც ცხოვრების მსვლელობა ისე სცოდნია, როგორიც არის, და ცხოვრების ახალ-ახალ მოვლენათა ახსნა, შეგნება და გამორკვევა «სატრფიალო საგნად» გახდომია. კაი «სატრფიალო საგანი» ჰქონია, თუ ამისთანა უმეცრობის მურით შეუთითხნის სახეს და ქვეყნის სასაცილოდ გამოიყვანს მზეზე.

ჩემ გამო მისწვდა «ივერიას», რომ მე ბ-ნ ჟორდანიას რეცეპტითვე ევროპიულად მოვიქეც და კირვალიძე და მისი ამქარი ხალხად არ ვიცანი, და თითონ-კი თავისს რეცეპტს გადაუდგა, ევროპიელობაზე ხელი აიღო და «ივერიასვე» ნიშნს უგებს: «აი, სადამდე მივიდა «ივერიაო». სადამდე მივიდა!

სწორედ იქამდე, სადამდინაც ევროპიელნი მისულან, თქვენისავე სიტყვით, და თქვენ-კი იმ უმეცრობაში გაბაწრულხართ, რომლის გამოც ჩვენებურებს ამ შემთხვევაში ასე შეუბრალებლად წკეპლასა სცემთ. ეხლა სწორედ მე მეთქმის: აი, სადამდე უკან ჩამორჩენია ევროპას ეს ჩვენი გუდაფშუტა ვითომდა ახალი მოღვაწე. სასაცილო არ არის ეს ამბავი: კაცი სიტყვით წინ იწევდეს თავგადაგლეჯილი და საქმით-კი ფეხები დამბლასავით უკანა რჩებოდეს! განა მართალი არ ვიყავ, როცა ვთქვი, რომ ეს ამბავი ხელისხელ საგოგმანებელია? განა სასაცილო არ არის, რომ ბ-ნმა ჟორდანიამ ასე გაიბა თავი საკუთარს მახეში?! ახალმოსული.

1900 წ.

დაიბეჭდა გაზეთ «ივერიაში», 1900 წ., № 87.

შინაური მიმოხილვა – ნიკო ავალიშვილი (1844-1929)

შინაური მიმოხილვა

I «ჩვენი საზოგადოება». – საზოგადოებრივი ცხოვრება და საქმეები.

– რა გრძნობებით და საბუთებით ხელმძღვანელობენ ჩვენში საზოგადო საქმეების წარმოებაში. საზოგადოებრივი ცხოვრება, საზოგადო საქმე, საზოგადო საჭიროება და სარგებლობა!.. რა ლამაზი სიტყვებია! ეს სიტყვები ისე ხშირად გესმის შენ, ჩემო მკითხველო, რომ მგონია, ისე ხშირად პურსაც არ სჭამ ხოლმე. იქნება არც შენ გეხმაროს იშვიათად ეს სიტყვები შენს მეგობრებსა და ნაცნობებში, როდესაც კი შენს თავმოყვარეობას შთაუგონებია შენთვის რიგიან და ამ დროების კაცად გამოჩენა. ან კი რა საკვირველია? განა არ ვიცი, რომ ჩვენ ცხოვრებაში უფრო მომეტებული ყურადღება გვაქვს მიპყრობილი ჩვენი ცხოვრების გარეგნობაზედ და მაშ, რაღა თქმა უნდა, რომ სადაც თავის გამოჩენა დაგვჭირდება, იქ ყველა გვარ ლამაზ სიტყვას ვიხმარებთ… საზოგადო საქმეს დახმარება უნდა, საზოგადო საჭიროებას – დაკმაყოფილება, საზოგადო სარგებლობას – მიღწევა – ვღაღადებთ დღე-მუდამ და ისე გავარჯიშებული გვაქს ეს სიტყვები, რომ მსმენელს ეგონება, თითქოს ჩვენი დროის ერთი წამიც არა გვაქვს მომცდარი სხვა რამე კერძოობითს და ან ამგვარ უკადრისს საქმეზე. მაგრამ სად არის ეს დახმარება, დაკმაყოფილება, მიღწევა საზოგადო საქმისა, რომელზედაც ასე დაუღალავად და თითქმის დაკმაყოფილებულის აღტაცებით ვარწმუნებთ ყველა ჩვენ გულ-მარტივ მსმენელს, იმ დაჯერებით, თითქოს მართლა და ჩვენს ცხოვრებაში საზოგადოობრივი ცხოვრების მსგავსება მაინც იყოს, ან კიდევ ყველა ჩვენგანი ამ საზოგადოობრივი ცხოვრებისა დიდი მომქმედი და მომხრე იყოს!… მაგრამ მანამ ჩვენში საზოგადოების მყოფობაზედ ვიტყოდე რასმე, ჯერ განვმარტავ, თუ ნებას მომცემ, ჩემო მკითხველო, რას ეწოდება საზოგადოება. – თვითონ სიტყვა ცხადად ჰხატავს თვის მნიშვნელობას: საზოგადო, ესე იგი საერთო, ყველას კუთვნილი….

ვრცელის აზრით, საზოგადოება არის მრავალთ პირთ კრება, რომელნიც ერთ გვარ გარემოებაში სცხოვრობენ და ერთ ნაირ ბუნებითს, ზნეობითს და ნივთიერებითს გავლენის ქვეშ არიან. ამ გვარ საზოგადოების წევრებად იგულისხმებიან ყველანი, ვინც კი ერთ ქვეყანაში სცხოვრებენ და ერთნაირი, ან თითქმის ერთნაირი, ჩვეულებისა და ხასიათისანი არიან. მაგრამ ეს არის გარეგანი სახე ვრცელის აზრით წოდებული საზოგადოებისა, და ამ გარეგან სახეს, მარტოდ აღებულს, ცხოვრებაში არაფერი მნიშვნელობა არა აქვს იმისგარდა, რომ გაფანტულად, ველურად ცხოვრების მაგიერად – ერთად არიან შეჯგუფებულნი და რაიმე მსგავსება აქვსთ მოქალაქოობრივი ცხოვრებისა. შინაგანი არსი და მნიშვნელობა ამ გვარი საზოგადოებისა ის არის, რომ ყველა, ან თითქმის ყველა წევრი ამ საზოგადოებისა თავის თავს ვალად ჰრაცხავს, რომ ემსახუროს, ზნეობითის, გონებითის, გინდ ნივთიერებითის დახმარებით, ერთს დედა-აზრს –ჭეშმარიტებას, ანუ საყოველთავო, საზოგადო ცხოვრების გაადვილებას და ზნეობის გაუმჯობესობას…

ამ გვარი საზოგადოობრივი ცხოვრების მქონე ხალხში თითქოს თავის თავად ფუძნდებიან საზოგადოს ხარჯით საზოგადო დაწესებულებები: ბანკები, პურის მაგაზიები, სასწავლებლები, თეატრები, საზოგადო საკითხავები, მაწარმოებელთ და მომხმარებელთ საზოგადოებები, კეთდება გზები, ხიდები, საზოგადო ხარჯით იგზავნებიან ნიჭიერი ყმაწვილები სხვა-და-სხვა მაღალ სასწავლებლებში და ყველა ნიჭს ეძლევა თავის შესაფერი გზა, გამოიცემიან და ვრცელდებიან სხვა-და-სხვა სასარგებლო წიგნები და სალიტერატურო გამოცემაები, და სხვა და სხვა…

ჩვენი ცხოვრება, ჩემო კეთილო მკითხველო, ამ ზევით ნათქვამის გვარს ვერაფერს ვერ წარმოგვიდგენს. ჩვენში აჩრდილი თუა, თორემ ნამდვილი საზოგადოობრივი  ცხოვრება კი სრულებით არ-არის. ჩვენ ვცხოვრებთ ან თითოობით ანუ გროვებად, ბინადარ ობა-ობად, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ. რომ კარგად დავაცქერდეთ ჩვენს ცხოვრებას, უფრო ერთ შემთხვევაში იმისთანა პირებს შევხვდებით, რომელთაც საკუთარი არსების მეტი არავინ არაფრად მიაჩნიათ… თუ მე არ ვიქნები, ქვა-ქვაზედაც ნუ ყოფილაო. ამ სიტყვების მიმდევარი პირები თავიანთ თავის მეტს ვერავის ჰხედვენ ქვეყანაზედ…

ამ გვარ წევრებს გარდა ჩვენს ცხოვრებაში ვხედავთ რამდენსამე კაცს ან სახლობას, დამეგობრებულს ან ნათესაობით დაახლოვებულს, რომელნიც ერთმანეთში სცხოვრებენ და თავიანთ «წუთის სოფლის» ცხოვრებას «ტკბილად» ატარებენ. ესენი, თუ შემთხვევა ექნებათ და ქეიფზედაც იქნებიან, ეხმარებიან ერთმანეთს… ხან და-ხან სადილ-ვახშმად ან ლოტოზედ მიიწვევენ ერთმანეთს და ლხინს-მასპინძლობას გაუწევენ, ხოლო შემთხვევის ჟამს მცბიერობით და ცარიელი სიტყვებით ისეთს თანაგრძნობას აღმოუჩენენ, რომ სამმა კაცმა ყური უგდოს, ეგონება, ეს ხალხი ერთის სულისა და ერთის ხორცისაგან არიანო.

ერთის სიტყვით, ჩვენ ცხოვრებაში ვხედავთ, რომ რამდენიმე კაცი ან სახლობა ერთად სჭამენ, ჰსმენ, ცეკვა ტანცაობენ, ლოტოს ან ქაღალდს თამაშობენ, ჭორაობენ – განურჩევლად ქალებიც და კაცებიც – და ამასთან ერთმანეთს ქებას შეასხმენ, ხოლო სხვას, ვინც კი იმათი ჭკვისა და წრისა არ არის, – ყველას აძაგებენ და ჰგმობენ, აი, ჩემო მკითხველო, სწორედ ამ ცხოვრებას ეძახიან ჩვენში საზოგადოობრივს ცხოვრებას, საზოგადო სარგებლობისადმი ლტოლვას და სხვა ამისთანა მშვენიერ სიტყვებს…

აბა, ახლა გადავხედოთ ამ საზოგადო სასარგებლო საქმეებს, – როგორ ეკიდებიან ჩვენში. შეძლებული იძახის: მე ფულის სესხება არ მომინდება და იმათ იზრუნონ, ვისაც ფულის სესხება დასჭირდებაო, ხოლო ამ უკანასკნელებს, შეუძლებლობისა გამო, არაფერი აქვსთ, რომ ბანკი შეადგინონ და – მაშასადამე, საზოგადოდ შედგენილი ბანკი არა გვაქვს, ერთი იძახის, ჩემი შვილისთვის მე თითონ ვიზრუნავო; ზოგი ამბობს, – როგორც მამა- პაპას უცხოვრია, ჩემმა შვილმაც ისე იცხოვროსო – სწავლა რა საჭირო არისო. მესამე საბუთიანობს: მე ერთი შვილი მყავს გასაზრდელი და იმდენს რათ მივცემ, რამდენსაც ორისა და სამის პატრონი აძლევსო, და ზოგიც კიდევ იმას ამბობს, – მე შვილი არა მყავს და სხვის შვილის გასაზრდელად მე რათ მივცემო ფულს, – და ყველა ამ საბუთების შედეგი ის არის, რომ ჩვენ საზოგადო სახალხო შკოლები არა გვაქვს და რაც გვაქვს, ისიც – უხეიროები. ზოგი იძახის მე წელიწადში ერთხელ ძლივს მომიხდება სადმე წასვლა და ვინც ხშირად დადის – გზების გაკეთებაზედაც იმან იზრუნოსო, – და ამის გამო რიგიანი გზები და ბოგირები არა გვაქვს. ზოგი იძახის მამაპაპას თუ არ უვლია ქართულ თეატრში, მე ვიცი, ვერ უცხოვრია, და ზოგი კიდევ… რომ ჩვენი მწიგნობრობა და სიტყვიერება კიბორჩხალური ნაბიჯით მოძრაობს. ზოგი კიდევ იმას საბუთიანობს, რომ მე «თერგდალეულებისა» და «წვეროსნებისა» არა მწამსო, იმათი «მაწარმოებელთ და მომხმარებელთ საზოგადოებისა» არა-ვიცირაო, ღვინო და პური მქონდეს გასასყიდი, თორემ, ადვილად მტერი მოგიკვდეს, ადვილად მე ის გავყიდო: მოვა ავეტიქა, ან ფარემუზა და იმას ხელ-და-ხელ მივყიდი, კიდევაც თუ დამჭირდა – სესხადაც გამოვართმევ; თუნდ ნახევარ ფასიც მომცეს საქონელში, ან თუმანზედ ათი შაური სარგებელი გამომართოს, მაინც იმისი მირჩევნია, ამიტომ რომ ნაღდია – და ხელსაც გავიმართავ ხოლმე, – და ზედაც დაართავს ანდაზას: არ გაგიგონიათ, შვილოსა, დღევანდელი კვერცხი მირჩევნია ხვალინდელ ქათამსაო; – და ყველა ამ ანდაზას და საბუთების შედეგიც ის არის, რომ ჩვენ არა ვითარი «მაწარმოებელთ და მომხმარებელთ საზოგადოებაები» არა გვაქვს, რის გამოც ძალიან ხშირად მოხდება ხოლმე, რომ ჩვენი მაწარმოებლები კვერცხში ქათამს აძლევენ და თავიანთ ნაწარმოებაებს ჩარჩ კარაპეტას ან ფარემუზაზედ ნახევარ ფასად ჰყიდიან… ამ ნათქვამიდგან, ჩემო გულმშვიდო და შენის მოთმინებით სულის მომპოვებელო მკითხველო, აშკარად დაინახავდი, რომ ჩვენში საზოგადოობრივი ნიშანიც არ არის, რომ ჩვენ ყველანი თითქმის საკუთარი დღიური ცხოვრებითა ვცხოვრებთ, არა გვაქვს მომავალი ცხოვრებისათვის ზრუნვა, არა გვაქვს ერთმანერთის დაკითხვა და დახმარება ცხოვრებაში, რაც საკუთრად მე არა მჭირდება, იმისთვის თავს არ ვიხეთქავ თუნდა ათას ჩემისთანას სჭირდებოდეს, «დღევანდელი კვერცხი ხვალინდელ ქათამს გვირჩევნია» და ამიტომაც ჩვენი ცხოვრების შედეგი ის არის, რომ არა გვაქვს არც ერთი საზოგადო დაწესებულებაები… არც ერთი გროში არ გვემეტება საზოგადო საქმის დახმარებისათვის, ან როგორც მომეტებული ჩვენგანი ამბობს – «სხვისთვის», თუმცა ნამდვილად რომ ვსაჯოდ, სხვისთვის არავინ არაფერს არ აძლევს, არამედ ყოველთვის – თავისთვის, იმ საბუთის ძალით, რომ თვითვეულის კეთილდღეობა შეადგენს საზოგადო კეთილდღეობას და თვითვეულის უბედურება – საზოგადო უბედურებას… ამ ნათქვამებზედ ძალიან ბევრი არ დამეთანხმება და ამ უთანხმოების საბუთათაც წარმომიდგენს იმ ჩვენი ცხოვრების მოვლინებაებს, რომელნიც თითქოს უნდა ითვლებოდნენ საზოგადოობნრივი ცხოვრების შედეგად, სახელდობრ: სასოფლო შკოლები და პურის მაგაზიები, თავად-აზნაურთ ბანკი (რომლის შედგენაზედაც დიდი ხანია, რაც ლაპარაკობენ); ექვსი ქართული დრო-გამოშვებითი გამოცემა და კიდევ წელიწადში ერთი-ორი წიგნის დაბეჭდვა; ქართული თეატრი, რომელიც ამ უკანასკნელ ერთ წელიწადში სწორედ თერთმეტჯერ წარმოდგენილა; კახეთის მებატონეთ ღვინის ვაჭრობის ამხანაგობაები (კამპანიები) და ახლა მომხმარებელთ და მაწარმოებელთ საზოგადოება, რომელიც ეხლა აპირობს შედგენას? – რას ამბობ, მეუბნები მკითხველო, ეს რა არის, თუ არ ჩვენი საზოგადოობრივი ცხოვრება>! საზოგადო საქმის დახმარება?

მართალია, მკითხველო, ეს ყველა ჩამოთვლილი – საზოგადოობრივი ცხოვრების ნაწარმოებსა ჰგავს და მხოლოდ ჰგავს; მაგრამ კარგად რომ გამოვიკვლიოთ ეს საქმეები, ცხადად დავინახავთ, რომ ამ საქმეებშიაც საზოგადო დახმარება ან სულ არ-არის და ან ძალიან სუსტია…

ამაზედ უკეთეს მდგომარეობაში არც ქართული ლიტერატურაა და არც ქართული თეატრი. ეს საქმეებიც თითო მუჭა ხალხის თავგამოდებული შრომითა და ცდით სწარმოებს და საზოგადო დახმარება თითქმის სრულებით არა აქვს.

ამის დამამტკიცებელი საბუთიც ის არის, რომ სალიტერატურო ასპარეზზედ თითქმის ყველა მუქთად შრომობს და ზოგი კი თავის ჯიბიდგანაც ახმარებს რასმე ღონეს სალიტერატურო გამოცემაების წარმოებისათვის. ქართული თეატრის მცირედობაც და საზოგადოების დაუხმარებლობაც აშკარაა. აბა, როგორ შეიძლება კაცმა დაიკვეხოს ისეთ თეატრზედ, რომელიც წელიწადში ორჯერ-სამჯერ მოხდება ხან აქ, ხან იქ, ისიც ზოგჯერ ზარალით. არც ბანკია ჯერ სათქმელი, რადგან თითქმის ხუთი წელიწადია ლაპარაკია და დაბოლოება კი ჯერ არ სად არის. ერთის სიტყვით, ჩვენში ყველა საქმე, რომელთაც საზოგადოებრივი ცხოვრების სახე აძევს, ყველა ეს საქმეები კეთდებიან არა მთელი საზოგადოებისაგან, არამედ თითო მუჭა ხალხისაგან, რომელთ ღონე არა ჰყოფნის მათ წარმატებით წარმოებას და ამის გამო ბევრი მათგანი ან უხეიროდ ღონღიალებს და ან დასაწყისშივე ისპობა. რადგან ყველა საქმეს მშრომელი უნდა და მშრომელს – შრომის ჯილდო, ამის გამო, რაც უნდა საქმე ავიღოთ, ღონის ძიებას ითხოვს, რომ თვისი წარმოებისათვის მშრომელი მიიზიდოს.

ჩვენში არც ერთს, ასე ვსთქვათ, საზოგადო საქმეს არა აქვს ამ გვარი გარემოება, რადგან თითო მუჭა მკეთებლების ღონის-ძიებით კეთდება. ყველა ამ გვარ საქმეს უნდა დახმარება მთელი საზოგადოებისა და უფრო უმეტესად შეძლებული საზოგადოებისა…

მაგრამ ისიც კი შესანიშნავია, თუ ჩვენში როგორ ეხებიან საზოგადო საქმეებს და მის დახმარებაში რა მიმართულებითა და გაგებით ხელმძღვანელობენ რამე საზოგადო საქმის წარმოებაზედ, რომ დაელაპარაკოთ ვისმე და დახმარება სთხოვოთ, უეჭველია, ყველაზედ უპირველესად იმას გკითხავენ, თუ ვინ ურევია იმ საქმეში. ეს კითხვა, რასაკვირველია, კანონიერია… ისინი დარწმუნებულნი არიან, – თუმცა ეს დარწმუნება არაფერ რიგიან საბუთზედ არა აქვსთ დამყარებული, – რომ საქმეს კარგად გააკეთებენ და სათაკილოც არ არის იმ საქმეში მონაწილეობის მიღება; გარნა თუ მეორე ხარისხის ხალხის ხელშია საქმე, რაც უნდა კარგი გამკეთებელნიც იყვნენ საქმისა, მაინც ყოვლად დარწმუნებულნი არიან, რომ საქმეს ვერ აღასრულებენ და არც მონაწილეობის მიღება ღირს იმათში. ამ გვარ გარემოებაებს შემდეგ, რაღა თქმა უნდა, რომ ჩვენში ბევრი სასარგებლო საქმე დაბრკოლდება… ეს გარეგანი განსხვავების მიხედულობა და მიმდევარობა ისე გამჯდარია ჩვენს ცხოვრებაში, რომ ყველანი თვალ დახუჭვილები ემონებიან ამას…

კუხელი.

დაიბეჭდა ჟურნალ «მნათობში», 1871 წელს №1.